सिलिकॉन व्हॅली एक ‘आगळे वेगळे’ बिझनेस मॉडेल

हल्ली उद्योग व्यवसायाच्या म्हणजे बिझनेसच्या क्षेत्रात ‘बिझनेस मॉडेल’ किंवा ‘बिझनेस प्लॅन’ या शब्दांना बरेच महत्व येऊ लागले आहे. बिझनेसच्या क्षेत्रात आलेल्या उच्च शिक्षीत, उच्च विद्याविभुषीत, पुस्तक पंडीत किंवा पोथी पंडीत लोकांनी रुजवलेले हे शब्द किंवा ‘कन्सेप्ट’ आहेत. खरे म्हणजे जेव्हा एखादा मनुष्य बिझनेसच्या क्षेत्रात उतरतो तेव्हा त्याच्या किंवा तिच्या डोक्यात एखादा बिझनेस प्लॅन किंवा बिझनेस मॉडेल हे असतेच असते. फक्त ते कागदावर उतरवलेले नसते एवढेच. या शब्दांचा अर्थ बिझनेस कसा करायचा किंवा करायला हवा याची आखलेली सर्वसाधारण रुपरेखा. याचा एक फायदा होतो की बिझनेस कसा करायचा याची सर्वसाधारण रुपरेषा आधीच समजते. पण अनेक जण या बिझनेस मॉडेल किंवा बिझनेस प्लॅनच्या चौकटीत अडकुन पडायचा धोका पण असतो. गुंतवणुक गुरु वॉरन बफे हे गेली कित्येक वर्षे बर्कशायर हॅथवे नावाची एक कंपनी चालवत आहेत. सन 1960 सालापासुन ते या कंपनीचे सीईओ आहेत. जगातील सर्वात श्रीमंत कंपन्यापैकी एक कंपनी म्हणुन ही कंपनी ओळखली जाते. कॉर्पोरेट क्षेत्रात आणि स्टॉक मार्केटमध्ये या कंपनीने अनेक विक्रम प्रस्थापीत केले आहेत. वॉरन बफे यांचे म्हणणे आहे की त्यांच्या कंपनीचे कसलेही बिझनेस मॉडेल किंवा बिझनेस प्लॅन नाही. कारण त्यांना या चौकटीत अडकुन पडायचे नाही.

मी अनेक बिझनेस मॉडेल्स आणि बिझनेस प्लॅन बघीतले आहेत. कागदावर ते सुरेख दिसतात. आपल्याला ते आवडतात आणि भावतात सुद्धा. पण जेव्हा ही बिझनेस मॉडेल्स किंवा बिझनेस प्लॅन्स अमलात आणण्याची वेळ येते, माझ्यासारखे अनेक जण मागे सरकतात. यामध्ये सर्वात पहीले महत्व देण्यात येते ते म्हणजे फायनान्स म्हणजेच कॅपिटल किंवा पैशांचे भांडवल. सर्वसाधारणपणे किती भांडवल लागेल याचा हिशोब देण्यात येतो. मग त्यानंतर महत्वाचे असते इन्फ्रास्ट्रक्चर. यामध्ये मकान, दुकान, शोरुम, ऑफिस, गोडाऊन वगैरे येते. जर काही उत्पादन करायचे असेल तर मग त्यासाठी एखादी फॅक्टरी, मॅन्युफॅक्चरींग प्लॅन्ट किंवा कारखाना येतो. मग येते मनुष्यबळ म्हणजेच कर्मचारी. या ठिकाणी महत्व येते माणसाच्या शिक्षणाला म्हणजेच क्वालिफिकेशन्सला आणि अनुभवाला म्हृणजे एक्सपिरिअन्सला. त्यानंतर येते लॉजिस्टिक्स म्हणजे वाहतुक व्यवस्था. त्यानंतर – जाऊदे ही यादी मारुतीच्या शेपटासाखी वाढतच जाते. एवढे सगळे सोपस्कार केल्यावर बिझनेस यशस्वी होईलच याची काही खात्री नसते. अर्थात हे सगळे चुकीचे किंवा वावगे आहे असे मला म्हणायचे नाही. ज्यांना जुन्या, प्रचलीत किंवा ट्रॅडिशनल पद्धतीने धंदा करायचा आहे त्यांच्यासाठी हे सर्व आवश्यकच आहे. पण ज्यांच्याकडे शिक्षण नाही किंवा ज्यांचे शिक्षण अर्धवट झाले आहे. जे गरीब किंवा मध्यम वर्गीय कुटुंबातुन आलेले आहेत. ज्यांच्या कुटुंबांना कुठल्याही तर्हेाची बिझनेसची पार्श्वभूमी नाही. आणि सर्वात महत्वाचे, त्यांच्या खीशात अजीबात पैसा नाही. थोडक्यात ही सर्व दळीद्री होण्याची लक्षणे आहेत. अशा या दळीद्री लोकांनी काय करायचे, कुठे जायचे?

पण अशाच दळीद्री लोकांनी अमेरिकेच्या सिलिकॉन व्हॅलीत प्रचंड क्रांती केली आहे. त्यांनी एक आगळे वेगळे बिझनेस मॉडेल तयार केले आहे ते अनेकांच्या समजण्याच्या पलिकडचे आहे. कोण्या एकेकाळी सिलिकॉन व्हॅली हा अस्सल ग्रामीण ईलाखा होता. येथे शेतकर्यांआची वस्ती होती. हा भाग पूर्वी फळबागांसाठी, म्हणजे ऑर्चर्डससाठी प्रसिद्ध होता. या भागातील आता नावारुपाला आलेली शहरे पूर्वी खेडेगांवे होती. येथे ग्राम पंचायतीसारख्या संस्था होत्या. पण या लोकांनी या ग्रामीण क्षेत्राचे रुपांतर जगातील सगळ्यात बलाढ्य आणि सर्वात जास्त रेव्हेन्यु निर्माण करणार्याय औद्योगिक वसाहतीत केले आहे. आज सिलिकॉन व्हॅलिच्या औद्योगिक वसाहतीत वर्षाला जेव्हडा रेव्हेन्यु निर्माण होतो तेवढा जगात कुठेच निर्माण होत नाही. अमेरिकेच्या जीडीपीमध्ये सर्वात मोठा वाटा कॅलिफोर्निया या राज्याचा आहे. अमेरिकेच्या जीडीपीच्या 15 टक्के जीडीपी कॅलिफोर्नियाकडुन येतो. पुर्वी कॅलिफोर्नियाच्या जीडीपीमध्ये सर्वात मोठा वाटा हा हॉलीवूडचा असायचा. आता हॉलिवूडची जागा सिलिकॉन व्हॅलिने घेतली आहे. आज सिलिकॉन व्हॅली जगातील 10 व्या क्रमांकाची इकॉनॉमी आहे. हे सर्व काही घडवून आणण्यामध्ये या दळीद्री लोकांचा सिंहाचा वाटा आहे, तसेच त्या भागातील स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटिचा पण आहे.

ज्या वयात आपल्याकडची मुले आणि मुली 10 वीच्या किंवा 12 वीच्या परिक्षेत चांगले मार्क मिळावेत म्हणुन निरनिराळ्या क्लासेसचे उंबरठे झिजवत असतात त्या वयात या ‘गरीब किंवा मध्यम वर्गीय’ कुटुंबातुन आलेल्या मुलांनी कंपन्या काढल्या. अत्यल्प भांडवल, अत्यल्प मनुष्यबळ, अत्यल्प साधन सामुग्री, अर्धवट झालेले शिक्षण, पैशांचा खडखडाट आणि झिरो एक्सपिरिअन्स या बळावर या कंपन्या सुरु झाल्या. या कंपन्यांची सुरवात सुद्धा घराचे गॅरेज, हेस्टेलमधील डॉर्मिटरी या सारख्या नगण्य जागांमध्ये झाली. अशा प्रकारचे अनेक बिझनेस रोज सुरु होत असतात आणि बंद पडत असतात. या कंपन्या सुद्धा ‘केव्हाही बंद पडतील’ या कॅटेगरीतल्या होत्या. यातील बहुतेक कंपन्या लघु उद्योग नव्हे, सुक्ष्म लघु उद्योग नव्हे तर ‘अती सुक्ष्म’ (मायक्रो मायक्रो) लघु उद्योग कॅटेगरीत मोडत होत्या. या कंपन्या तर केव्हाच बंद पडायला हव्या होत्या! पण झाले भलतेच! ‘ईवलेसे रोप लावीयले दारी, त्याचा वेलु गेला गगनावरी’ ही संत ज्ञानेश्वरांची उक्ती या कंपन्यांनी अक्षरशः खरी करुन दाखवली. या कंपन्यांचा वेलु नुसताच गगनावरी नाही गेला तर जगभर पसरला, कोट्यावधी लोकांच्या जीवनाचे अंग बनला. त्यांच्या घरादारात तर पोचलाच पण आता त्यांच्या खिशापर्यंत आणि बायकांच्या पर्सेसपर्यंत पोचला आहे. अमेरिकेतील 10 वी पास किंवा 12 वी पास अशी क्वालिफिकेशन असलेले या कंपन्यांचे संस्थापक किंवा सह संस्थापक तरुण वयातच जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत नुसतेच पोचले नाहीत तर ठाण मांडुन बसले आहेत. याच कंपन्यांपैकी एका कंपनीने 2 ट्रिलियन डॉलर्स बाजार मुल्य असलेली पहीली अमेरिकन कंपनी होण्याचा मान मिळवला आहे. ‘तुम्हाला जर तुमचा वेलु गगनावर न्यायचा असेल तर प्रथम तुम्हाला भले मोठे झाड लावणे आवश्यक आहे!’ असे सुचवणारे बिझनेस मॉडेल या लोकांनी पार मोडीत काढले. हे त्यांना कसे जमले?

माझ्या सुदैवाने मला अनेक वेळा अमेरिकेतील सिलिकॉन व्हॅलीत जायची संधी मिळाली. मला येथील काही प्रमुख कंपन्यांचा अभ्यास करण्याची आणि त्यांची बिझनेस मॉडेल्स समजाऊन घेण्याची थोडी फार संधी पण मिळाली. मला जे काही आढळुन आले ते मी सांगण्याचा प्रयत्न करीत आहे.

पहिली गोष्ट माझ्या लक्षात आली ती म्हणजे या कंपन्यांचे मुख्य भांडवल ‘कल्पना’ किंवा ‘आयडीया’ हे आहे. अनेकांना अनेक कल्पना नेहमी सुचत असतात. आपल्याला पण सुचत असतात. पण बहुतेक वेळा आपण या कल्पनांकडे एकतर दुर्लक्ष तरी करत असतो किंवा त्या कल्पना टाकुन देत असतो. पण या लोकांनी या कल्पनांचा पाठपुरावा केला. आपल्या कल्पना ईतरांपेक्षा जास्त चांगल्या आहेत यावर दृढ श्रद्धा ठेवली. आपल्या या श्रद्धेला कधीही तडा जाणार नाही याची खबरदारी घेतली. आधुनिकतेची कास धरली. जुन्या पुराण्या किंवा ज्याला ‘ट्रॅडिशनल’ म्हृणता येईल यापासुन फारकत घेतली. नवीन टेक्नॉलॉजी आत्मसात करण्यासाठी शाळा कॉलेजमधील प्रचलीत शिक्षण पद्धतीचा फारसा उपयोग होणार नाही हे लक्षात घेऊन या शिक्षणाला राम राम ठोकण्याचे धाडस तर दाखवलेच पण ‘सेल्फ स्टडी’ पद्धतीने नवीन टेक्नॉलॅजी आत्मसात करण्याचा प्रयत्न केला. नवीन टेक्नॉलॉजिचा उपयोग करून सर्व सामान्य लोकांचे जीवनस्तर वाढवण्याचा प्रयत्न करायचे हे प्रमुख आणि एकमेव बिझनेस प्रिन्सिपल बनवले.

बहुतेक कंपन्यांची स्थापना दोघांनी मिळुन केल्याचे मला आढळुन आले आहे. एकाच व्यक्तिने स्थापन केलेली कंपनी निदान मला तरी आढळुन आली नाही. पहिल्या दिवसापासुनच या दोघांच्या कामाची विभागणी करण्यात आली. एकाने कस्टमर डेव्हलपमेन्ट बघायचे तर दुसर्यादने प्रॉडक्ट डेव्हलपमेन्ट बघायचे असे ठरले. कस्टमर डेव्हलपमेन्ट वाल्याने सतत कस्टमरच्या संपर्कात रहायचे. त्याला काय समस्या येतात, अडचणी येतात हे जाणुन घ्यायचे. तर प्रॉडक्ट डेव्हलपमेन्ट वाल्याने या समस्या किंवा अडचणी येऊ नयेत या दृष्टीने प्रॉडक्टमध्ये सतत सुधारणा करायच्या. कस्टमर डेव्हलपमेन्ट हा मार्केटिंगचा भाग आहे तर प्रॉडक्ट डेव्हलपमेन्ट हा रिसर्च ऍन्ड डेव्हलपमेन्ट म्हणजे ‘आर ऍन्ड डी’ चा भाग असतो. थोडक्यात पहिल्या दिवसापासुनच मार्केटिंग आणि आर ऍन्ड डी यांनी हातात हात घालुन काम करायला सुरवात केली. अजुनही हाच पॅटर्न चालु आहे. काही वर्षांपुर्वी माझ्या मुलाला मायक्रोसॉफ्टने सिएटलला इंटर्व्हुला बोलावले होते. त्यावेळी मायक्रोसॉफ्ट कंपनीची माहिती देणारे एक फोल्डर त्याला देण्यात आले होते. त्याने सहज म्हणुन ते मला वाचायला दिले. त्या फोल्डरमधील माहितीप्रमाणे मायक्रोसॉफ्टच्या सिऍटल ऑफिसमध्ये एकुण 50 हजार लोक काम करत होते. त्यातील 5 हजार लोक ईतर म्हणजे नॉन इंजिनिअरिंग काम करणारे होते. 45 हजार लोक हे इंजिनिअर्स किंवा टेक्निशिअन्स होते. यातील 25 हजार लोक हे मार्केटिंगमध्ये तर 20 हजार लोक आर ऍन्ड डी मध्ये काम करत होते. मला एक भारतीय कंपनी ठाऊक आहे. त्या कंपनीत 10 हजार लोक काम करतात. त्यातील फक्त 500 लोक मार्केटिंगमध्ये काम करतात तर आर ऍन्ड डी मध्ये फक्त मुठभर 100 लोक काम करतात.

दुसरी गोष्ट माझ्या लक्षात आली की या कंपन्या मॅन्युफाक्चरिंगच्या फारशा फंदात पडलेल्या नाहीत. ती आपली प्रॉडक्स ईतरांकडुन तयार करुन घेतात. त्यामुळे यातील कित्येक कंपन्या एक खिळा सुद्धा बनवत नाहीत. आपल्या डिझाइनप्रमाणे प्रॉडक्ट ईतरांकडुन बनवुन घेणे पण क्वालिटी कन्ट्रोल मात्र स्वतःचा ठेवणे हे कौशल्य मात्र त्यांनी आत्मसात केले आहे.

अजुन एक गोष्ट माझ्या लक्षात आली की पहिल्यापासुनच या लोकांनी ग्लोबल मार्केटवर लक्ष ठेवायला सुरवात केली. लोकल मार्केट सेकन्डरीच ठेवले. पॅलो अल्टोमधल्या गॅरेजमधे तयार झालेला माझा कॉम्युटर मला जपान, ऑस्ट्रेलिया किंवा न्यु झिलंड या देशात कसा विकता येईल असे लक्ष्य हेविट आणि पॅकार्डने ठेवले. थोडक्यात ‘स्टे लोकल गो ग्लोबल’ हे तत्व पहिल्यापासुनच या कंन्यांनी आचरणात आणायला सुरवात केली.

कुठल्याही बिझनेसची किंवा कंपनिची वाढ करायची असेलो तर त्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर ग्राहक मिळवणे, या ग्राहकांकडुन अधीक बिझनेस मिळवत जाणे, नवीन ग्राहक मिळवताना जुने ग्राहक सोडुन जाणार नाहीत याची काळजी घेणे या त्रीसुत्राचा उपयोग करावा लागतो. यासाठी अनेक जण जहीरातींचा उपयोग करत असतात. जाहीराती हे सुद्धा मार्केटिंगचे प्रमुख अंग आहे. यासाठी अनेक कंपन्या कोट्यावधी नव्हे तर अब्जावधी रुपये खर्च करत असतात. सिलिकॉन व्हॅलितील या कंन्यांकडे तर पैसेच नव्हते. मग अल्पावधीत या कंपन्या शेकडो किंवा लाखो नव्हे दर कोट्यावधी ग्राहक कश्या काय गोळा करु शकल्या याचे मला फार कुतुहल वाटत होते. कारण या कंपन्यांच्या जाहीराती मी कोठे पाहिल्याचे मला तरी आठवत नाही. मग जाहीराती न करता या लोकांना कोट्याधी ग्राहक कसे मिळाले याचा मी अभ्यास केला. पहिली गोष्ट माझ्या लक्षात आली ती म्हणजे ‘वर्ड ऑफ माऊथ पब्लिसिटी’ या तंत्राचा त्यांनी अत्यंत प्रभावीपणे उपयोग करून घेतला. ‘वर्ड ऑफ माऊथ’ म्हणजे एकाने दुसर्यायला सांगणे. जर तुम्ही तुमच्या ग्राहकांना पहिल्यापासुनच खुश आणि संतुष्ट ठेवले तर हेच ग्राहक आपोआप तुमची पल्बिसिटी करू लागतात. तसेच आपल्या कंपनीच्या पल्बिसिटीसाठी यांनी वर्तमानपत्रातील जाहीरातींचा नव्हे तर बातम्यांचा खुबीदारपणै उपयोग करून घेतला. याची दोनच उदाहरणे मी सांगतो. सन 2007 पर्यंत मला ‘गूगल’ म्हणजे काय माहीत नव्हते. मी ‘याहू’ चा वापर करत होतो. पुण्याला माझ्या ट्रॅव्हल एजंटच्या ऑफिसात अमेरिकेत राहाणारा एक मराठी माणुस भेटला. त्याने मला पहिल्यांदा गूगलची माहीती सांगीतली आणि ‘ट्राय करून बघा’ म्हणुन सांगीतले. तेव्हापासुन मी गूगलचा युजर झालो आहे. फेसबूकचे मी नुसते नाव ऐकले होते. अमेरिकेतील वर्तमानपत्रात मी फेसबूकबद्धल एक गमतीदार बातमी वाचली. त्या बातमीत म्हटले होते की त्या काळी असलेल्या सर्व फेसबूक युजर्सना एकत्र करून त्यांचा जर वेगळा देश म्हणजे कंन्ट्री बनवला तर लोक संखेच्या मानाने तो जगातील तिसर्यात क्रमांकाचा सगळ्यात मोठा कन्ट्री असेल. ही बातमी वाचुन मी लगेच माझे फेसबूक अकाऊंट चालु केले. .

अजुन एका गोष्टीचा प्रभावीपणे उपयोग केल्याचे मला आढळुन आले. ते म्हणजे प्रेझेन्टेशन किंवा सादरीकरण. ऍपलच्या स्टीव्ह जॉबने याची सुरवात केली असे समजले जाते. त्याचे सन 2007 सालचे आय पॅड, आय पॉड आणि आय फोनविषयीचे प्रेझेन्टेशन जगभर गाजले. केवळ या प्रेझेन्टेशनच्या जोरावरच ऍपल कंपनी जगातील एक बलाढ्य कंपनी बनली. स्टिव्ह जॉब्जला प्रेझेन्टेशनचा बादशहा समजले जाते.

या लोकांनी अनेक नवीन नवीन गोष्टी आणल्या. व्हेन्चर कॅपीटल सारख्या नवीन प्रकारच्या वित्तीय संस्था आणल्या. जगातला टॅलेन्टेड वर्कफोर्स आपल्याकडे खेचुन घेतला. आज सिलिकॉन व्हॅलिमध्ये जेवढे ‘फॉरीन वर्कर्स’ काम करतात तेवढे जगात कुठेही काम करत नाहीत. आज या ठिकाणी जगातल्या 64 देशांमधुन आलेले लोक काम करीत आहेत. इंटर्व्हुची नवीन टेक्निक्स अमलात आणली. एम्लॉयीज स्टॉक ऑप्शन सारख्या अनोख्या योजना आणल्या. कंपनीच्या उन्नतीबरोबरच कंपनीचे कर्मचारी, कंपनीचे फायनान्सर, कंपनीचे सप्लायर आणि व्हेन्डॉर्स या सर्वांची पण उन्नती व्हावी हे धोरण ठेवले. वर्क फ्रॉम होमचा कन्सेप्ट पण त्यांनीच आणला.

आता करोनाच्या संकटामुळे इकॉनॉमीला बराच धक्का बसला आहे. हे संकट केव्हा टळेल हे अजुन सांगता येत नाही अशी परिस्थिती आहे. आता नोकरीचे क्षेत्र हळु हळु आकुंचीत होऊ लागले आहे. रोजी रेटी कमवण्यासाठी बिझनेसचे क्षेत्र हाच एकमेव पर्याय रहाण्याची शक्यता आहे. सुदैवाने बिझनेसचे क्षेत्र हे विशाल आहे. हे क्षेत्र दिवसेंदिवस वाढतच चालले आहे. अनेक मराठी तरुण आणि तरुणी बिझनेसच्या क्षेत्रात येण्याची धडपड करताना मला दीसत आहेत. या सर्वांना सिलिकॉन व्हॅलीचे बिझनेस मॉडेल नक्कीच उपयोगी पडेल असे मला तरी वाटते.

अर्थात याचा उपयोग करून घ्यायचा की नाही हे ज्याचे त्याने ठरवायचे!